W artykule są przedstawione wyniki kontrastywnej analizy semantycznej polskiego leksemu biały i jego litewskiego odpowiednika baltas. Analiza oparta na metodologii Tokarskiego [1995] oraz Waszakowej [2000a, 2000b] miała na celu porównanie typowych dla obu języków połączeń nazw bieli z klasami różnych obiektów, w tym — ustalenie referencji prototypowych. Przeprowadzone badania ujawniły, że pol. biały i lit. baltas mają podobne zakresy użycia oraz rozwijają niemal identyczne konotacje. W obu językach biel interpretowana jest jako barwa najjaśniesza, której kwalitatywnym wzorcem prototypowym może być śnieg (por. biały jak śnieg — baltas kaip sniegas), kwantytatywnym zaś — światło dzienne (por. biały dzień — balta diena). Odniesienia prototypowe tworzą charakterystyczne łańcuchy konotacyjne: ‘biały jak śnieg’ — ‘czysty (też moralnie)’— ‘niewinny’ — ‘uczciwy’ — ‘dobry’; ‘biały jak światło dzienne’ — ‘jasny’ — ‘jawny’ — ‘legalny’ — ‘dobry’. Wynika z tego, że konotacja ‘dobry’ może być uznana za pochodną obu referencji prototypowych. Istotnym składnikiem semantyki leksemów biały / baltas są relacje antonimiczności z przymiotnikami czarny / juodas, ujawniające się także na poziomie konotacji (por. ‘czarny’ / ‘ciemny’— ‘brudny’ — ‘niemoralny’ — ‘nielegalny’ — ‘niedobry’). Różnice pomiędzy pol. biały i lit. baltas ujawniają się głównie na poziomie wykładników leksykalnych poszczególnych konotacji, np. polski frazeologizm załatwić coś w białych rękawiczkach nie ma dosłownego odpowiednika litewskiego, ale jest wykładnikiem wspólnego dla obu języków znaczenia ‘uczciwość, dyskretność’.
Liet. baltas ir lenk. biały: gretinamosios semantinės analizės bandymas
Straipsnyje pateikti lenkų kalbos leksemos biały ir jos lietuviško atitikmens baltas kontrastyvinės semantinės analizės rezultatai. Analizė pagrįsta Tokarskio [1995] ir Waszakowos [2000a, 2000b] metodologija, kuria vadovaujantis siekiama palyginti baltumo pavadinimų derinimą su skirtingais objektais, nurodant prototipines referencijas. Atlikti tyrimai rodo, kad lenk. biały ir liet. baltas yra panašiai vartojami ir turi beveik identiškas konotacijas. Abiejose kalbose balta spalva interpretuojama kaip šviesiausia, kurios kvalitatyviniu prototipu galima laikyti sniegą (por. biały jak śnieg — baltas kaip sniegas), kvantitatyviniu — dienos šviesa (por. biały dzień — balta diena). Prototipiniai pavyzdžiai sudaro būdingas konotacines grandines: ‘baltas kaip sniegas — ‘švarus (taip pat morališkai)’— ‘nekaltas’ — ‘sąžiningas, doras’ — ‘geras’; ‘baltas kaip dienos šviesa’ — ‘šviesus’ — ‘aiškus/ tyras’ — ‘legalus’ — ‘geras’. Atsižvelgiant į tai galima teigti, kad konotacija ‘geras’ gali būti laikoma abiejų prototipų referencija. Svarbus semantinis komponentas konotaciniame lygmenyje yra leksemų biały / baltas antonimiškumo ryšiai su būdvardžiais czarny / juodas (por. ‘juodas’ / ‘tamsus’— ‘purvinas’ — ‘nemoralus’ — ‘nelegalus’ — ‘negeras’). Skirtumas tarp lenk. biały ir liet. baltas atskleidžiamas atskirų leksinių konotacijų lygmeniu, pavyzdžiui, lenkų kalbos frazeologizmas załatwić coś w białych rękawiczkach (lit. atlikti, sutvarkyti ką nors taktiškai, doriai) neturi pažodinio lietuviško atitikmens, tačiau yra būdingos abiems kalboms reikšmės ‘sąžiningumas, dorumas’ komponentas.
Reikšminiai žodžiai: spalvų pavadinimai, spalvos semantika, balta spalva, kontrastyvinė analizė.