Slavistica Vilnensis ISSN 2351-6895 eISSN 2424-6115
2022, vol. 67(2), pp. 40–51 DOI: https://doi.org/10.15388/SlavViln.2022.67(2).94

Polskie archaizmy na tle ich odpowiedników w języku bułgarskim

Petar Sotirov
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Polska
E-mail: sotirow@gmail.com
ORCID iD: https://orcid.org/0000-0003-4082-4592

Abstrakt. Przedmiotem rozważań są polskie wyrazy archaiczne, których odpowiedniki są w aktywnym użyciu we współczesnym języku bułgarskim. Celem autora jest ujawnienie składu tej grupy archaizmów oraz pokazanie głównych przyczyn, które doprowadziły do polsko-bułgarskiej asymetrii w zakresie archaizacji. Badania wykazały, że we współczesnym języku bułgarskim funkcjonuje co najmniej 140 leksemów, które w języku polskim są archaizowane. Wśród nich przeważają archaizmy leksykalne i semantyczne, mniejszą liczbę stanowią archaiczne słowoformy. Tematycznie badane archaizmy należą głownie do kategorii powiązanych z człowiekiem, na przykład z cechami fizycznymi i psychicznymi, z życiem codziennym czy z relacjami międzyludzkimi. Według pochodzenia archaizmy stanowią zarówno wyrazy rodzime, jak i zapożyczone. Z formalnego punktu widzenia niektóre polskie wyrazy archaiczne i ich współczesne bułgarskie odpowiedniki są identyczne, przy innych występuje minimalna lub bardziej znacząca różnica. Pod względem semantyki większość polsko-bułgarskich par leksykalnych posiada takie same znaczenie, spotykane są również pary o większej lub mniejszej rozbieżności znaczeniowej. Czynniki, które przyczyniły się do badanej polsko-bułgarskiej asymetrii mają charakter przeważnie pozajęzykowy (społeczny, historyczny, polityczny). Odzwierciedlają one sposób powstania terminologii naukowej, postawy społeczne wobec wpływów z języków obcych, specyfikę relacji społecznych oraz proces kształtowania się języka standardowego w obu krajach.

Słowa kluczowe: język polski, język bułgarski, archaizacja, archaizmy, asymetria językowa.

Polish Archaisms against their Equivalents in Bulgarian

Summary. The subject are Polish archaic words whose equivalents are in active use in modern Bulgarian. The aim is to reveal the composition of this group of archaisms and to show the main reasons that led to the Polish-Bulgarian asymmetry in terms of archaism. The conducted research shows that about 140 lexemes that have been archaized in Polish are present in Bulgarian. Among them, lexical and semantic archaisms prevail, while archaic words are in a smaller number. The thematically studied archaisms belong mainly to categories related to human, for example, to physical and mental characteristics, to everyday life or to interpersonal relations. By origin, archaisms are both native and borrowed words. From a formal point of view, Polish archaic words and their modern Bulgarian counterparts are identical, with minimal or more divergence. From the point of view of semantics, most Polish-Bulgarian lexical pairs have the same meaning; there are also pairs with a greater or lesser meaning divergence consisting in broadening or narrowing the semantics of the Bulgarian word compared to the Polish one. The reasons that contributed to the occurrence of the Polish-Bulgarian asymmetry in the field of the archaization of lexis are not strictly linguistic in nature, but represent the social, historical, and political aspect of the language. They reflect the way in which scientific terminology was developed, social attitudes towards influences from foreign languages, the specificity of social relations, and the process of shaping the standard language in both countries.

Keywords: Polish language, Bulgarian language, archaization, archaisms, linguistic asymmetry.

Lenkų kalbos archaizmai ir jų atitikmenys bulgarų kalboje

Santrauka. Straipsnis skiriamas lenkų kalbos archaizmų, kurių analogai aktyviai vartojami šiuolaikinėje bulgarų kalboje, tyrinėjimui. Autoriaus tikslas – išnagrinėti šios archaizmų grupės sudėtį ir nustatyti pagrindines priežastis, lėmusias lenkų ir bulgarų kalbų asimetriją archaizacijos požiūriu. Atlikti tyrimai rodo, kad šiuolaikinėje bulgarų kalboje vartojama apie 140 leksemų, priklausančių lenkų kalbos archaizmų grupei. Iš jų daugumą sudaro leksiniai ir semantiniai archaizmai, o archajiškų žodžių formų randama mažiau. Temiškai tiriami archaizmai daugiausia priskiriami kategorijoms, susijusioms su žmogumi: su fizinėmis ir psichinėmis žmogaus savybėmis, kasdieniu gyvenimu ar tarpasmeniniais santykiais. Pagal kilmę archaizmai gali būti pirminiai ir pasiskolinti. Formaliu požiūriu lenkiški archaizmai ir jų šiuolaikiniai bulgarų kalbos atitikmenys yra dažnai identiški, pasižymi minimaliais arba kiek reikšmingesniais skirtumais. Semantikos požiūriu dauguma lenkų ir bulgarų kalbų leksinių porų turi tą pačią reikšmę, taip pat yra porų, turinčių didesnį ar mažesnį reikšmių skirtumą, parodantį bulgarų kalbos žodžio semantikos išplėtimą arba susiaurinimą, palyginti su lenkų kalbos leksika.

Priežastys, turėjusios įtakos lenkų ir bulgarų kalbų asimetrijai atsirasti leksikos archaizavimo srityje, nėra tik lingvistinės. Jos siejamos su socialiniu, istoriniu ir politiniu kalbos aspektais: su mokslinės terminijos raida, visuomenės požiūriu į užsienio kalbų įtaką, socialinių santykių specifika ir literatūrinės kalbos formavimosi procesu abiejose šalyse.

Reikšminiai žodžiai: lenkų kalba, bulgarų kalba, archaizacija, archaizmai, kalbinė asimetrija.

Received: 20.10.2022. Accepted: 10.12.2022
Copyright © 2022 Petar Sotirov. Published by Vilnius University Press. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Licence, which permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author and source are credited.

(1) Uwagi wstępne: obiekt, cele, źródła

W językoznawstwie słowiańskim istnieją liczne publikacje na temat archaizacji słownictwa w poszczególnych językach słowiańskich, jednak te w aspekcie porównawczym są nadal rzadkością1. Jak wiadomo, w poszukiwaniu etymologii wymarłego leksemu lub jego znaczenia, historycy języka często sięgają do leksykonów innych języków słowiańskich, aby sprawdzić, czy dany leksem nadal funkcjonuje i z jaką semantyką. Dlatego uważam za zasadne opracowanie pełniejszych list porównawczych leksemów, które w jednym z języków słowiańskich stały się archaiczne, a w innym nadal znajdują się w aktywnym zasobie leksykalnym. Z całą pewnością takie wykazy leksykograficzne ułatwiłyby pracę badaczy, przyczyniłyby się również do poznania mechanizmów, jakie działały przy tworzeniu zasobów leksykalnych porównywanych języków.

Przedmiotem zaproponowanego tekstu są wybrane polskie wyrazy określane jako archaizmy, które w języku bułgarskim zachowały swoją witalność i nadal należą do aktywnego słownika. Celem jest zaprezentowanie składu tych jednostek oraz ujawnienie głównych przyczyn, które doprowadziły do tej swoistej polsko-bułgarskiej asymetrii w zakresie archaizacji leksyki. Podjęta tutaj analiza obejmuje leksemy, które ze współczesnego punktu widzenia uznawane są przez polską leksykografię i polskich użytkowników języka za archaiczne. W polskojęzycznych publikacjach wyrazy te określano najczęściej jako archaizmy obok terminów wyrazy dawne, minione, przestarzałe, rzadkie itp. Nie wchodząc w dyskusję na temat istoty archaizmów2, w niniejszej pracy pod archaizmem rozumie się „dawna nazwa desygnatu funkcjonującego (znanego) do dziś pod inną nazwą” [Walczak 2011, 3243].

Materiał językowy do analizy został zaczerpnięty ze Słownika wyrazów zapomnianych czyli słownictwa naszych lektur autorstwa Krystyny Holly i Anny Żółtak [SWZ] oraz z Wielkiego słownika języka polskiego, z którego wybrano wyrazy mające kwalifikator dawne, przestarzałe lub książkowe [WSJP PAN]. Z tych źródeł udało się wyekscerpować 140 form archaicznych, które we współczesnym języku bułgarskim są obecnie aktywnie używane w różnych sferach funkcjonowania języka.4

(2) Polskie archaizmami wobec ich bułgarskich odpowiedników w aspekcie formalno-semantycznym

Ogląd zgromadzonego materiału wskazuje, że przeważającą część leksemów stanowią archaizmy leksykalne (np. chrobry, swatka, pobudziciel) i semantyczne np. (srom, połóg, kosa, wietrznik), mniej liczebnie zaś są archaiczne słowoformy (np. umywać się, uniżać, tańcować, kapelmajster). Tematycznie odnoszą się one najczęściej bezpośrednio do człowieka, wyrażając jego zewnętrzne i wewnętrzne cechy, usposobienia, elementy ubioru i wyżywienia, relacje z innymi ludźmi. Znaleźć można również wyrazy określające kategorie fizyczne, przedmioty bytu czy instytucje. Wedle pochodzenia omawiane archaizmy to zarówno wyrazy rodzime (np. chrobry, sposobny, gęśla, kum, dziewierz, plemiennik), jak i zapożyczone (np. akuszerka, arenda, fybra, imperator, kiesa). Z formalnego punktu widzenia w wielu przypadkach polski wyraz archaiczny i jego współczesny bułgarski odpowiednik są identyczne (np. pol. akuszerka — bułg. акушерка, pol. arenda — bułg. аренда, pol. bitka — bułg. битка, pol. czerpak — bułg. черпак, pol. imperator — bułg. император, pol. izba — bułg. изба, pol. junak — bułg. юнак, pol. kazarma — bułg. казарма, pol. kosa — bułg. коса, pol. kum — bułg. кум). Inne pary charakteryzują się minimalną rozbieżnością, najczęściej wynikającą z osobliwości systemu fonologicznego oba języków (np. pol. chałat — bułg. халат, pol. czaban — bułg. чобан, pol. dobytek — bułg. добитък, pol. gilza — bułg. гилза, pol. karoca — bułg. каруца, pol. kufer — bułg. куфар i in.). W obrębie innej grupy par zauważalna jest bardziej znacząca różnica w formie i w brzmieniu (np. pol. dziewierz — bułg. девер, pol. dzięcielina — bułg. детелина, pol. gody — bułg. годеж itp.).

Z punktu widzenia semantyki w większości przypadków pary polsko-bułgarskie mają takie same znaczenie, na przykład: pol. kazarma ‘koszary wojskowe’5 — bułg. казарма; pol. kokosza ‘kura, kwoka’ — bułg. кокошка; pol. nazad ‘z powrotem, w tył, wstecz, za siebie’ — bułg. назад; pol. okowa ‘żelazne pęto; łańcuch’ — bułg. окова; pol. ostrów ‘wyspa’ — bułg. остров; pol. rab ‘niewolnik, sługa’ — bułg. роб; pol. prasnąć / praskać ‘rzucić z siłą, z trzaskiem’ — bułg. прасна / праскам; pol. porazić/porażać ‘zadać cios, uderzyć mocno’ — bułg. поразя / поразявам; pol. rels(y) ‘szyna kolejowa, tor’ — bułg. релса(и); pol. ruczaj ‘potok ‘struga, strumień’ — bułg. ручей; pol. rzezać ‘rżnąć, ciąć, piłować’ — bułg. режа; pol. sioło, sielski ‘wieś, wiejski’ — bułg. село, селски; pol. skłon ‘pochylona płaszczyzna; stok’ — bułg. склон; pol. swatka ‘kobieta, która skłania jakiejś osoby do zawarcia małżeństwa i pośredniczy w ich zaręczynach’ — bułg. сватя, сватовница, сватосвам; pol. świekra ‘matka męża, rzadziej żony; teściowa’ — bułg. свекърва; pol. szuba ‘długie wierzchnie okrycie’ — bułg. ‘шуба’ i in.

Istnieje również grupa par wyrazów polskich i bułgarskich wobec których zauważalna jest (większa lub mniejsza) semantyczna rozbieżność, w tym rozszerzenie lub zwężenie semantyki wyrazu bułgarskiego w porównaniu z wyrazem polskim, na przykład: pol. kiesa ‘woreczek używany dawniej do przechowywania pieniędzy; trzos, sakiewka’ — bułg. кесия, кисе (pers. przez tur. kese) — w języku bułgarskim wyraz posiada bardziej bogatą semantyka i wchodzi w skład wielu połączeń, w tym frazeologicznych; pol. kosa ‘długie, splecione włosy; warkocz’ — bułg. коса ‘włosy’ (w ogóle); pol. lubownik ‘osoba lubiąca coś, pasjonujący się czymś; miłośnik’ — bułg. любовник ‘kochanek’; pol. pątnik ‘pielgrzym’ — bułg. пътник ‘podróżnik’ i in.

(3) Przyczyny asymetrii polsko-bułgarskiej w zakresie archaizacji

W związku z polsko-bułgarską asymetrią w zakresie archaizacji leksyki istotne są również czynniki, które przyczyniły się do jej zaistnienia. Za fakt, iż pewna forma leksykalna w danym języku utrwaliła się, a w innym uległa zaniechaniu odpowiada wiele czynników, ale bez wątpienia wśród nich decydujące znaczenie mają czynniki o charakterze pozajęzykowym, na przykład specyficzny dla danego języka kontekst historyczny, sytuacja polityczna, postawy społeczne wobec zjawisk językowych, doktryny językowe, działalność konkretnych osobowości (np. purystów językowych). W dalszej części skupimy się na wybranych przyczynach, które spowodowały nierównoległy proces archaizacji leksyki w języku polskim i bułgarskim.

a. Kontakty międzyjęzykowe

Bez wątpienia jedna z przyczyn tkwi w kontaktach z innymi językami i w postawach społecznych wobec zapożyczeń z języków obcych. Część polskich wyrazów, które uległy archaizacji, są wyrazami obcego pochodzenia, przeważnie terminami z zakresu medycyny. Do ich archaizacji doprowadził proces kształtowania się polskojęzycznej terminologii naukowej, zwłaszcza medycznej, który miał miejsce od drugiej połowy XIX i na początku XX wieku. Polscy naukowcy odnotowują, że okres ten cechuje duża aktywność naukowa w dziedzinie medycyny, zmierzająca do podsumowania i usystematyzowania specjalistycznego słownictwa oraz przygotowania do prowadzenia studiów na uniwersytetach w języku polskim. Kluczowy dla oblicza polskiej terminologii medycznej jest fakt, że był to okres, w którym język polski konkurował z łaciną (na uniwersytetach) oraz z niemieckim i rosyjskim. W związku z tym polska terminologia naukowa powstała w ramach idei identyfikacji narodowej i niepodległości, której przejawem jest rodzime pochodzenie polskiej terminologii medycznej [Jankowiak 2011, 97 i nast.].

Nieco inaczej przebiegał proces kształcenia się bułgarskiej terminologii naukowej, w tym medycznej. Od samego początku, czyli od połowy XIX wieku, a także później w okresie po wyzwoleniu spod panowania osmańskiego odbywał się on na tle dwóch antagonistycznych procesów — nacjonalizacji poprzez korzystanie z zasobu własnego języka i internacjonalizacji za pomocą zapożyczania słownictwa z języków klasycznych i zachodnich [Лексикология 2013, 63]. Przy tym, niebagatelny wpływ miał język grecki jako język prestiżowy, duże znaczenie miało również charakterystyczne dla narodów bałkańskich dążenie do europeizacji. To tłumaczy pewne asymetrie we współczesnej bułgarskiej i polskiej terminologii medycznej [Станчева 2013; Денчева 2015], w tym liczne przypadki, w których bułgarskiemu terminowi stanowiącemu zapożyczenie odpowiada polski leksem rodzimego pochodzenia, który zajął miejsce poprzednio zapożyczonego wyrazu, na przykład:

- pol. bakcyl, obecnie zarazek — bułg. бацил (łac. bacillus / bacillum ‘laseczka’);

- pol. dyfteria, obecnie błonica (derywat od błona ‘cienka tkanka wyścielająca narządy wewnętrzne człowieka i zwierząt’) — bułg. дифтерия (fr. diphthérie ‘wyprawiona skóra; błona’);

- pol. tumor, obecnie nowotwór, guz — bułg. тумор (łac. tumor ‘nabrzmiałość, wypukłość, opuchlizna’);

- pol. lumbago, obecnie korzonki, postrzał — bułg. лумбаго (łac. lumbago);

- pol. akuszer / akuszerka, obecnie położnik / położna — bułg. акушер / акушерка (fr. accoucheur).

W podobny sposób można tłumaczyć inne przykłady archaizacji, której uległy istniejące kiedyś w języku polskim zapożyczenia, np.: pol. peniuar, obecnie podomka — bułg. пеньоар (fr. peignoir); pol. pantalony obecnie spodnie — bułg. панталони (wł. pantalеone i fr. pantalon).

b. Relacje społeczne

Kolejna przyczyna polsko-bułgarskiej asymetrii w obrębie archaizacji jest związana z historycznie utrwaloną w Polsce i w Bułgarii specyfiką w obrębie relacji społecznych. Uwidacznia się to w niemałej grupie polskich archaizmów reprezentujących tzw. terminologię krewniaczą, czyli wyrazy określające stopień pokrewieństwa i powinowactwa. Do nich należą archaizowane wyrazy rodzaju: dziewierz ‘brat męża’ — obecnie szwagier; zełwa ‘siostra męża’ — szwagierka; jątrew, jątrewka ‘żona brata’ — bratowa; szurzy ‘brat żony’ — szwagier; snecha (sneszka) ‘zona syna’ — obecnie synowa; świekier, świekra ‘ojciec (matka) męża w stosunku do jego żony’ — obecnie teść, teściowa i in. Nazwy, które w języku polskim wyszły z użycia, w współczesnym języku bułgarskim są nadal używane, obecne są również w opracowaniach leksykograficznych, przy tym nie towarzyszy im kwalifikator chronologiczny (zob. np. девер, зълва, етърва, шурей, снаха, свекър, свекърва) [РБЕ БАН].

Wymieranie staropolskiego systemu określeń stopni pokrewieństwa polscy autorzy wiążą z zanikaniem starych tradycji i zwyczajów dotyczących rodów, jak te związane z dziedziczeniem herbu, nazwiska, tytułu, czy majątku, a także ze zmianami społecznymi spowodowanymi uprzemysłowieniem gospodarki, które spowodowały rozluźnienie więzi rodzinnych i zniwelowanie potrzeby dokładnej identyfikacji członka rodziny [Wyrozumska 1981–1982, 41; Szymczak 1966]. Zestawienie procesu uprzemysłowienia w Polsce i w Bułgarii dowodzi, że przebiegał on w odmiennych warunkach politycznych i w nieco innych ramach czasowych. W Bułgarii, która znajdowała się pod panowaniem Imperium Osmańskiego przez blisko 5 wieków, zauważalne zmiany rozpoczęły się dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1878 r., przyśpieszyły w okresie międzywojennym, ale najbardziej intensywnie przebiegały dopiero w drugiej połowie XX wieku [zob. Pietrzak-Pawłowska 1970; Тютюнджиев и кол. 1996]. Późniejsze zanikanie systemu patriarchalnego w Bułgarii i w ogóle na Bałkanach oraz niektóre wschodnie wpływy na strukturę społeczeństwa bułgarskiego i relacje międzyludzkie można uznać za czynniki sprzyjające zakorzenieniu wielu starych określeń rodzinnych w języku bułgarskim.6

c. Sposób kształtowania się języka literackiego

Kolejną grupę asymetrii polsko-bułgarskiej w zakresie archaizacji można rozpatrywać w świetle procesu kształtowania się języka literackiego w obu krajach. Proces ten w dużej mierze ma charakter nie stricte językowy, ale uwarunkowany jest czynnikami historycznymi, społecznymi czy politycznymi. Jak wiadomo, jedną z podstawowych kwestii w procesie tworzenia norm językowych i ich kodyfikacji, jest sposób rozstrzygnięcia konkurencji między różnymi wariantami (fonetycznymi, morfologicznymi, leksykalnymi) na rzecz jednego z nich. W języku bułgarskim najczęściej konkurencja występowała między rodzimymi wyrazami pochodzącymi z różnych dialektów oraz między wyrazem rodzimym a zapożyczeniem. W publikacjach na temat historii bułgarskiego języka literackiego nieraz podkreślano rolę społecznie prestiżowych formacji językowych przy kształtowaniu się norm języka standardowego. W Bułgarii decydujący wpływ miały dialekty centralne i wschodnie z miastami Wielkie Tyrnowo, Szumen, Koteł i in., które cechowało dość wysoki prestiż ekonomiczny i społeczny [Андрейчин 1977, 25; Виденов 1990, 35–36]. Kształtowanie się polskiego języka literackiego również przebiegało przy złożonej interakcji między różnymi dialektami (przede wszystkim między wielkopolskim a małopolskim, w pewnych okresach wpływy miały także dialekt mazowiecki i kresowy) [szczegółowo zob. Walczak 1994; także: Taszycki 1949, 1952; Stieber 1956 i in.].7

Na tle powyższych informacji pewne asymetrie polsko–bułgarskie w zakresie archaizacji należy traktować jako wynik specyficznego dla języka polskiego i bułgarskiego rozstrzygnięcia konkurencji miedzy różnymi wariantami leksykalnymi nazywającymi ten sam desygnat. Na przykład, w języku polskim leksem srom (psł. *sormъ ‘wstyd, hańba’) ustąpił miejsce leksemowi wstyd (psł. *stydъ, rzecz. od psł. czas. *styděti (sę); forma sioło (psł. *sedlo ‘wieś’; siedlisko, przysiółek, przysiodłek, osiedle) — formie wieś (psł. *vьsь); wyraz skłon (psł. *kloniti, *klońǫ ‘chylić, pochylać, zginać’ z przyrostkiem *sъ) — wyrazowi stok (psł. *točiti s-toczyć (się) ‘tocząc zsunąć (się) z góry’); forma sposobny (przym. od psł. *sъposobъ ‘uczynienie, urządzenie, przygotowanie czegoś według siebie, na swoją modłę’) — formie zdolny (psł. *dolati, dolajǫ ‘dawać sobie radę z kimś, z czymś, pokonywać, przezwyciężać coś, zwyciężać kogoś’) itp. W języku bułgarskim w tych samych przypadkach konkurencja została rozstrzygnięta na rzecz formy срам, село, склон, способен, które w okresie budowania języka standardowego przynależały do regionalnych wariantów językowych, które pełniły funkcję normotwórczą. W obrębie analizowanego materiału można znaleźć jeszcze wiele podobnych przykładów, np.: pol. junak (śmiałek, zuch) — bułg. юнак, pol. chrobry (odważny) — bułg. храбър, pol. okowa (łańcuch) — bułg. окова, pol. rab (niewolnik) — bułg. роб, pol. ostrów (wyspa) — bułg. остров, pol. ruczaj (potok, strumień) — bułg. ручей i in.

(4) Konkluzja

Przeprowadzone badania i zaprezentowane tutaj wyniki potwierdzają, że duża liczba leksemów, które w języku polskim uległy archaizacji, występuje w języku bułgarskim jako część aktywnego słownika. Wśród nich przeważają archaizmy leksykalne i semantyczne, mniejszą liczbę stanowią archaiczne słowoformy. Badane archaizmy prezentują wyrazisty charakter antropocentryczny, gdyż należą do pól tematycznych związanych głównie z człowiekiem — z jego codziennym życiem, z jego cechami fizycznymi i psychicznymi oraz z relacjami międzyludzkimi. Według pochodzenia omawiane archaizmy stanowią zarówno wyrazy rodzime, jak i zapożyczone. Z formalnego punktu widzenia polskie wyrazy archaiczne i ich współczesne bułgarskie odpowiedniki są identyczne, o minimalnej lub istotnej rozbieżności. Z punktu widzenia semantyki większość polsko-bułgarskich par leksykalnych ma takie same znaczenie, spotykane są również pary o większej lub mniejszej różnicy w znaczeniu polegającej na poszerzeniu lub zwężeniu semantyki bułgarskiego wyrazu w porównaniu z polskim. Przyczyny, które spowodowały badaną polsko-bułgarską asymetrię w zakresie archaizacji leksyki mają charakter przede wszystkim społeczny, historyczny i polityczny. Odzwierciedlają one sposób powstania terminologii naukowej i postawy społeczne wobec wpływów z języków obcych, specyfikę w obrębie relacji społecznych oraz proces kształtowania się języka literackiego w obu krajach. Zaproponowane w niniejszym tekście badania pokazują pewien aspekt mechanizmu powstania asymetrii międzyjęzykowej w zakresie słownictwa i mogą okazać się przydatne językoznawcom slawistom zajmującym etymologią, historią języków słowiańskich, językoznawstwem kontrastywnym czy badaniami języka w ujęciu społecznym.

Źródła

SWZ – HOLLY, K., ŻÓŁTAK, A., 2001. Słownik wyrazów zapomnianych czyli słownictwo naszych lektur. PWN.

WSJP PAN – ŻMIGRODZKI, P. (red.). Wielki słownik języka polskiego. Wersja elektroniczna. URL: http://www.wsjp.pl/ (17.10.2022).

РБЕ БАН — Речник на българския език. Електронно издание. URL: https://ibl.bas.bg/rbe/ (17.10.2022).

Literatura

JANKOWIAK, L. A., 2011. Polskie słownictwo medyczne w drugiej połowie XIX wieku oraz na przełomie XIX i XX wieku, Studia Językoznawcze, 10. 97–110. URL: https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Studia_Jezykoznawcze/Studia_Jezykoznawcze-r2011-t10/Studia_Jezykoznawcze-r2011-t10-s97-109/Studia_Jezykoznawcze-r2011-t10-s97-109.pdf

JAROS, I., 2016. Przymiotnikowy formant -asy (-̓asy) jako przykład słowotwórczego archaizmu peryferycznego, Prace językoznawcze, XVIII, 4. 51–64. https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Prace_Jezykoznawcze/Prace_Jezykoznawcze-r2016-t18-n4/Prace_Jezykoznawcze-r2016-t18-n4-s51-64/Prace_Jezykoznawcze-r2016-t18-n4-s51-64.pdf

JAROS, I., 2020. O niewstydach, niewstydnikach i niewstydliwcach w polszczyźnie i innych językach słowiańskich, TEKA Komisji Polsko-Ukraińskich Związków Kulturowych, 6. 161–172. https://doi.org/10.31743/teka.13353

HANDKE, K., KORYTKOWSKA, M., MAJOWA, J. i in., 1972. Zastosowanie geografii lingwistycznej do badań słowotwórczych (na podstawie północno-zachodnio-polskich faktów dialektalnych). In Z polskich studiów slawistycznych. S. 4. Językoznawstwo, 89–97.

PIETRZAK-PAWŁOWSKA, I. (red.), 1970. Uprzemysłowienie ziem polskich w XIX i XX wieku. Studia i materiały. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich PAN.

STIEBER, Z., 1956. Udział poszczególnych dialektów w formowaniu polskiego języka literackiego. In Z dziejów powstawania języków narodowych i literackich. Warszawa: PWN, 97–120.

SZYMCZAK, M., 1966. Nazwy stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego w historii i dialektach języka polskiego. Warszawa: PWN.

TASZYCKI, W., 1949. Powstanie i pochodzenie polskiego języka literackiego. Kraków kolebką literackiej polszczyzny, Twórczość, 12. 100–117.

TASZYCKI, W., 1951. Geneza polskiego języka literackiego w świetle faktów historyczno-językowych, Lingua Posnaniensis, III. 145–160.

WALCZAK, B., 1994. Geneza polskiego języka literackiego, Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja, 3(27). 35–47.

WALCZAK, B., 2011. Co to są „dawne słowa”?, Studia językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, 10. 321–329. https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Studia_Jezykoznawcze/Studia_Jezykoznawcze-r2011-t10/Studia_Jezykoznawcze-r2011-t10-s321-329/Studia_Jezykoznawcze-r2011-t10-s321-329.pdf

WYROZUMSKA, B., 1981–1982. Terminologia pokrewieństw i powinowactw, Rocznik Lubelski, XXIII/XXIV. 35–45.

АНДРЕЙЧИН, Л., 1977. Из историята на нашето езиково строителство. София: Народна просвета.

ВИДЕНОВ, М., 1990. Българска социолингвистика. София: СУ „Климент Охридски“.

ДЕНЧЕВА, Д., 2015. Полско-български медицински речник. София: Лектура.

ДЯКОВ, Т., 2001. Българският характер. София: Акад. изд. „Проф. Марин Дринов“.

ЛЕКСИКОЛОГИЯ 2013 — ПЕРНИШКА, Е., КРУМОВА-ЦВЕТКОВА, Л. (ред.). Българска лексикология и фразеология. Т. 1 Българска лексикология. София: АИ. „Проф. Марин Дринов“.

СОТИРОВ, П., 2016. За българо-полската асиметрия в областта на архаичната лексика, Zeszyty Cyrylo-Metodiańskie, 5. 89–103. DOI: http://dx.doi.org/10.17951/zcm.2016.5.89

СТАНЧЕВА, Ж., 2013. Народномедицинската лексика в българската и полската езикова картина на света. Автореферат на дисертация. София.

СТОЯНОВА, Ю., 2003. Тенденция към архаизация на лексикални елементи от съвременния словашки и български речников състав, Contrastive Linguistics, 2(28). 43–48.

ТЮТЮНДЖИЕВ, И. и др., 1996. Кратка стопанска история на България. Велико Търново: ФАБЕР.

Bibliography (Transliteration)

ANDREYCHIN, L., 1977. Iz istoriyata na nasheto ezikovo stroitelstvo. Sofia: Narodna prosveta.

DENCHEVA , D., 2015. Polsko-balgarski medicinski rechnik. Sofia: Lektura.

DYAKOV, T., 2001. Balgarskiyat harakter. Sofia: Prof. Marin Drinov Publishing House of BAS.

HANDKE, K., KORYTKOWSKA, M., MAJOWA, J. i in., 1972. Zastosowanie geografii lingwistycznej do badań słowotwórczych (na podstawie północno-zachodnio-polskich faktów dialektalnych. In Z polskich studiów slawistycznych. S. 4. Językoznawstwo, 89–97.

JANKOWIAK, L. A., 2011. Polskie słownictwo medyczne w drugiej połowie XIX wieku oraz na przełomie XIX i XX wieku, Studia Językoznawcze, 10. 97–110. URL: https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Studia_Jezykoznawcze/Studia_Jezykoznawcze-r2011-t10/Studia_Jezykoznawcze-r2011-t10-s97-109/Studia_Jezykoznawcze-r2011-t10-s97-109.pdf.

JAROS, I., 2016. Przymiotnikowy formant -asy (-̓asy) jako przykład słowotwórczego archaizmu peryferycznego, Prace językoznawcze, XVIII, 4. 51–64. https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Prace_Jezykoznawcze/Prace_Jezykoznawcze-r2016-t18-n4/Prace_Jezykoznawcze-r2016-t18-n4-s51-64/Prace_Jezykoznawcze-r2016-t18-n4-s51-64.pdf

JAROS, I., 2020. O niewstydach, niewstydnikach i niewstydliwcach w polszczyźnie i innych językach słowiańskich, TEKA Komisji Polsko-Ukraińskich Związków Kulturowych, 6. 161–172. https://doi.org/10.31743/teka.13353

LEKSIKOLOGIYA 2013 — PERNISHKA, E., KRUMOVA-TSVETKOVA, L. (red.). Balgarska leksikologiya i frazeologiya. T. I Balgarska leksikologiya. Sofia: Prof. Marin Drinov Publishing House of BAS.

PIETRZAK-PAWŁOWSKA, I. (red.), 1970. Uprzemysłowienie ziem polskich w XIX i XX wieku. Studia i materiały. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich PAN.

SOTIROV, P., 2016. Za balgaro-polskata asimetria v oblastta na arhaichnata leksika, Zeszyty Cyrylo-Metodiańskie, 5. 89–103.

STANCHEVA, ZH., 2013. Narodnomedicinskata leksika v balgarskata i polskata kartina na sveta. Avtoreferat na disertaciya. Sofia.

STIEBER, Z., 1956. Udział poszczególnych dialektów w formowaniu polskiego języka literackiego. In Z dziejów powstawania języków narodowych i literackich. Warszawa: PWN, 97–120.

STOYANOVA, YU., 2003. Tendenciya kam arhaizaciya na leksikalni elementi ot savremenniya slovashki i balgarski ezik, Contrastive Linguistics, 2(28). 43–48.

SZYMCZAK, M., 1966. Nazwy stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego w historii i dialektach języka polskiego. Warszawa: PWN.

TASZYCKI, W., 1949. Powstanie i pochodzenie polskiego języka literackiego. Kraków kolebką literackiej polszczyzny, Twórczość, 12. 100–117.

TASZYCKI, W., 1951. Geneza polskiego języka literackiego w świetle faktów historyczno-językowych, Lingua Posnaniensis, III. 145–160.

VIDENOV, M., 1990. Balgarska sociolingvistika. Sofia: SU „Kliment Ohridski”.

WALCZAK, B., 1994. Geneza polskiego języka literackiego, Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja, 3(27). 35–47.

WALCZAK, B., 2011. Co to są „dawne słowa”?, Studia Językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, 10. 321–329. https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Studia_Jezykoznawcze/Studia_Jezykoznawcze-r2011-t10/Studia_Jezykoznawcze-r2011-t10-s321-329/Studia_Jezykoznawcze-r2011-t10-s321-329.pdf

WYROZUMSKA, B., 1981–1982. Terminologia pokrewieństw i powinowactw, Rocznik Lubelski, XXIII/XXIV. 35–45.

Aneks. Wykaz polskich archaizmów i ich odpowiedników we współczesnym języku bułgarskim

akuszer – акушер

akuszerka – акушерка

antykwarnia – антикварна

apasz – апаш

apologetyk – апологет

arenda – аренда

archiwariusz – архивар

automobil – автомобил

awantaż – авантаж

bakcyl – бацил

bitka – битка

bormaszyna – бормашина

cedzidło – цедило

centryfuga – центрофуга

chałat – халат

chrobry – храбър

chwałba – хвалба

czaban – чобан

czerpak – черпак

cyferblat – циферблат

dyfteria – дифтерия

dobytek – добитък

dziewierz – девер

dzięcielina – детелина

dżamid – джамия

ekonomika – икономика

ekwator – екватор

fabrykant – фабрикант

fanfaron – фанфарон

fybra – фибра

frant – франт

gadzina – гадина

garsoniera – гарсониера

gęśla – гусла

gilza – гилза

głownia – главня

gody – годеж

gród – град

imperator – император

izba – изба

jaka – яка

jaźwiec – язовец

jestestwo – естество

junak – юнак

kaloria – калория

karoca – каруца

kapelmajster – капелмайстор

kazarma – казарма

kiesa – кисе

kokosza - кокошка

kołpak – калпак

kosa – коса

koniusznia – конюшня

kufer – куфар

kum – кум

lewada – ливада

lichwa – лихва

ludojad – людоед

luft – луфт

lulka – лулка

lumbago – лумбаго

luty – лют

łoza – лоза

majsterstwo – майсторство

manszeta – маншет

masarnia – месарница

menzura – мензура

mgławy – мъгляв

motać – мотая

motowidło – мотовилка

mór – мор

munsztuk – мунштук

myto – мито

nabożny – набожен

nanizać – нанижа

namordnik – намордник

nazad – назад

oblec – облека

obuć – обуя

okupić się – откупя се

okowa – окова

opoić – упоя

ostrów – остров

owocarstwo – овощарство

pantalony – панталони

patron – патрон

pątnik – пътник

peniuar – пенюар

pikolo – пиколо

piwowarnia – пивоварна

plemiennik – племенник

pobudziciel – подбудител

pocztylion – пощальон

polica – полица

połóg – полог

pomnieć – помня

porazić – поразя

postrzyc – подстрижа

pożarnik – пожарникар

prasnąć – прасна

prawopis – правопис

puszka – пушка

rab – раб

realność – реалност

rels – релса

rodny – роден

rozłóg – разлог

roztwierać – разтварям

ruczaj – ручей

rzecz – реч

rzezać – режа

sioło – село

skalać – изкаля

skłon – склон

sowietnik – съветник

sposobny – способен

srom – срам

strachać się – страхувам се

straszno – страшно

stryjna – стрина

swatka – сватовница

swaty – сватове

szuba – шуба

szynel – шинел

świekier – свекър

świekra – свекърва

tańcować – танцувам

tatkowy – татков

tranzystor – транзистор

tumor – тумор

tuz – туз

ulicznik – уличник

umywać się – умивам се

uniżać – унижавам

zadziewać – задявам

zakon – закон

wieczerza – вечеря

wietrznik – ветрилник

wujko – вуйко

wtóry – втори

 

Petar Sotirow, doktor habilitowany, profesor Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie.

Petar Sotirov, Dr. Hab., Professor at Maria Curie-Skłodowska University in Lublin.

Петр Сотиров, filologijos mokslų habilituotas daktaras, Marijos Kiuri-Skladovskos universiteto Liubline Slavų kalbotyros katedros profesorius.